data publikacji: 8 listopada 2020
tekst: Wioletta Kazimierska-Jerzyk
Powiadają, że plakat „coś musi”: musi mówić, krzyczeć, apelować, trafiać, nawoływać, śpiewać (tę ostatnią głęboką – Lenicową – prawdę przytaczaliśmy chętnie nie raz…). Ten się śmieje!
Spróbujmy wyobrazić sobie sytuację, którą Jerzy Treutler (na temat twórczości tego artysty zob. u nas: Jerzy Treutler. Grafik Projektant. Retrospektywa oraz Mój pies Wulkan) zarysowuje w wywiadzie przeprowadzanym przez Ewę Reeves1:
Centrala Wynajmu Filmów (peerelowski dystrybutor-monopolista) pozyskawszy kolejny film, organizuje pokaz dla grafików. Lektorka czyta dialogi. Nikt z artystów nie wie, do kogo trafi zlecenie. Warto więc upewnić się wcześniej, co będą wyświetlać, chociaż dla ogólnej orientacji. Bo może lepiej wcale nie przychodzić… Jerzy Treutler – wielbiciel kina amerykańskiego – idzie na pokaz Tropiciela śladów, filmu nakręconego w 1969 roku, opartego na przygodowej powieści Amerykanina właśnie – Jamesa Fenimore’a Coopera. Tytuł ten jest trzecią częścią słynnego pięcioksięgu Leatherstocking Tale (u nas bardziej znanego jako Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka, mniej zaś jako Opowieści Skórzanej Pończochy). Tropiciel śladów jest w Polsce obecny już od 1928 roku, kiedy to ukazał się pierwszy przekład książki. Treutler dostaje zlecenie na plakat filmowy.
Tymczasem okazuje się, że ów film jest koprodukcją francusko-zachodnioniemiecko-austriacko-rumuńską. Co więcej, został wyrwany z czteroodcinkowego serialu telewizyjnego (emitowanego w Niemczech Zachodnich i Francji) i pokazywany jest w kinach w Europie Wschodniej jako pojedynczy obraz. Rumuński współreżyser Sergiu Nicolaescu widniejący jako drugi na polskim plakacie – skądinąd bardzo efektywny i oczywiście reżimowy artysta – w niemieckiej i francuskiej wersji telewizyjnej nie jest w ogóle wymieniany. O filmie wzmiankują w stosownym czasie polskie pisma branżowe2. By dowiedzieć się więcej, trzeba szukać tytułów lokalnych dystrybutorów, film znany jest bowiem pod różnymi tłumaczeniami: Aventura in Ontario (Rumunia), Dobrodružství v Ontáriu (Czechosłowacja), Indiankaland Ontarioban (Węgry), Die Lederstrumpf-Erzählungen, Teil 3: Das Fort am Biberfluss (Niemcy Zachodnie/TV), La legende de bas de cuir, episode 3: Aventures en Ontario (Francja/TV). Jak widać, tylko tytuł niemiecki kładzie nacisk na przygody bohatera, nie zaś na urok jeziora Ontario, o którym mówi się czasem, że jest najmocniejszą stroną powieści Coopera. Seria telewizyjna podobno była podówczas ekscytującą produkcją, przygotowaną w charakterze świątecznego bożonarodzeniowego upominku dla widzów, wymiatającą z ulic zwłaszcza młodzież3.
Oczywiście nie wszyscy dali się wciągnąć w tę opowieść o micie amerykańskiej męskości, polegającym na byciu cywilizowanym i dzikim w ramach samoświadomej transformacji4. Nie znajdziemy więc na plakacie Treutlera Skórzanej Pończochy, czyli głównego bohatera Natty’ego Bumppo. Całą kompozycję wypełnia blada twarz… przystrojona indiańskim pióropuszem, w którym co drugie pióro jest czerwone! Na ten kolor Indianie malowali je tylko wtedy, kiedy decydowali się upamiętnić wybitny wojowniczy czyn. Jednak na plakacie zamiast określonego wyrazu twarzy zasłużonego wojownika, kształt bielutkiej głowy wypełnia zabawkowa figurka brytyjskiego huzara, który zaraz fiknie do tyłu porażony indiańską strzałą – to zapewne major Dunham (którego córka Mabel dla intrygi ważniejsza jest zresztą niż on sam). Główne kolory kompozycji – rzecz jasna – przypominają o tym, że akcja toczy się w trakcie kolonialnej wojny między Anglią i Francją: pierwsi są sprzymierzeńcami głównego bohatera dorastającego z Delewarami, drudzy spiskują z Irokezami (od ich strzały pada Dunham).
Co począć z tym plakatem, który wygląda jak abstrakcyjna kompozycja formalnie najbardziej przypominająca zrytmizowaną dekorację maski Tutenchamona? Otóż dla Treutlera jako plakacisty głównym wyzwaniem jest dorzucenie do filmu własnej cegiełki5. Podobnie jak w przypadku Dyliżansu, artysta zobaczył w Tropicielu śladów „dramatyczną historię, lecz przeznaczoną dla dużych dzieci”6. Kompozycja pozbawiona „prawdziwego Indianina”, urody Juliette Villard (Mabel) oraz plenerów osławionych w powieści może i wygląda jak „kwiatek do kożucha”, do czego chętnie przyzna się sam artysta7. Ale to dobrze dla miłośników plakatu. Dystrybucji filmu plakat nie był w stanie ani pomóc, ani zaszkodzić, za to wszedł do historii Polskiej Szkoły Plakatu pod hasłem „tak się u nas robi plakaty o dzikim zachodzie” 🙂. Jakość tej propozycji graficznej i to, jaką czyni ona różnicę, można zobaczyć na portalu, który poświęcony jest spaghetti westernom. Opublikowano tam wszystkie postery, jakie do tego Tropiciela śladów powstały. No i który Państwo wybieracie? Żaden z tych poważnych. Prawda?
Być może film ten mógł się w latach 70. podobać. Mnie ciekawi tylko ten plakat. Lecz nie dlatego jedynie, że ironizuje – jak mi się wydaje – ze stereotypowości bohaterów, zwłaszcza z ich estetycznej reprezentacji; że z chłopięcej powagi europejskiego westernu stroi sobie żarty. Podoba mi się to, jaką Treutler stworzył łamigłówkę i jak wiele ona mówi o plakatach tamtych czasów. Gdy myślimy o Polskiej Szkole Plakatu jako rezerwuarze błyskotliwych pomysłów, to powinniśmy zarazem pamiętać, jak były one wielowarstwowe pod względem koncepcyjnym.
Nawiasem dodając, „prawdziwego” Indianina Treutler wykorzystał rok później w plakacie społecznym pt. Stosuj zasady BHP a włos ci z głowy nie spadnie. Ten też się śmieje. I to jak!
1 Ewa Reeves, Rozmawiając z Jerzym Treutlerem…, w: Jerzy Treutler. Grafik Projektant. Retrospektywa, red. Ewa Reeves, Muzeum Plakatu w Wilanowie, Warszawa 2020, s. 128–147.
2 „Filmowy Serwis Prasowy” 1971, nr 17 , s. 19–20; „Film” 1971, nr 41, s. 15.
3 allerlei2013riffmaster, James Fenimore Cooper – Ledertrumpf – Teil 1: Der Wildtöter (Film – ZDF) (1969), 23.03.2017, https://meinsammelsuriumblog.wordpress.com/2017/03/23/james-fenimore-cooper-ledertrumpf-der-wildtoeter-film-zdf-1969/.
4 Colin A. Clarke, Like a Mirror Reflecting Itself: Natty Bumppo, The Virginian, and the Fate of the American Frontier, James Fenimore Cooper Society Website, https://jfcoopersociety.org/articles/SUNY/1997SUNY-CLARKE.HTML.
5 Ewa Reeves, Rozmawiając z Jerzym Treutlerem…, s. 137.
6 Tamże.
7 Tamże.