INSTYTUT

W tym okresie filozofia na Uniwersytecie Łódzkim koncentrowała się na Wydziale Humanistycznym, gdzie profesorami byli m.in. filozofowie: Benedykt Bornstein (Katedra Ontologii), Janina Kotarbińska (Katedra Teorii Poznania, Logiki i Metodologii Nauk), Maria Ossowska (Katedra Nauki o Moralności) , Mieczysław Wallis (Katedra Estetyki) i Wiktor Wąsik (Katedra Historii Filozofii w Polsce). W środowisku pedagogów działał Sergiusz Hessen, zaś socjologów Stanisław Ossowski. Wszyscy ci uczeni mieli znaczny, niekiedy wybitny, dorobek naukowy, zaś trzech z nich (B. Bornstein, S. Hessen, W. Wąsik) było już przed 1939 profesorami filii Wolnej Wszechnicy Polskiej w Łodzi. Poglądy naukowe wymienionych uczonych były zróżnicowane, choć silną reprezentację mieli wychowankowie polskiej szkoły analitycznej (Szkoła Lwowsko – Warszawska). Zaliczyć do nich można: Tadeusza Kotarbińskiego, Janinę Kotarbińską, Marię i Stanisława Ossowskich oraz Mieczysława Wallisa. Wspomniani badacze, choć skupiali się na odmiennej niekiedy problematyce, mogą być scharakteryzowani przez wspólne dla nich wszystkich nastawienie metodologiczne. Łączyło ich przekonanie o potrzebie dążenia do ścisłości i precyzji, tak przy formułowaniu pytań, jak i proponowaniu rozstrzygnięć. Silny nacisk kładli na badania logiczno – metodologiczne, epistemologiczne a także etyczne. Odmienne i oryginalne stanowiska filozoficzne reprezentowali: B. Bornstein, prowadzący badania z zakresu ontologii oraz S. Hessen wszechstronny uczony skupiający się na problematyce z zakresu filozofii kultury i wychowania oraz filozofii prawa. Historią filozofii, zwłaszcza nowożytnej francuskiej (kartezjanizm), zajmował się Stanisław Czajkowski. Wśród niezbyt licznego grona ówczesnych studentów nie brakowało postaci później szeroko znanych i zasłużonych. Warto wymienić tutaj takie osoby jak: Leszek Kołakowski, Ija de Lazari (później Ija Lazari – Pawłowska), Tadeusz Pawłowski, Marian Przełęcki i Klemens Szaniawski. Wśród tych znanych później uczonych wszyscy związani oni byli z Uniwersytetem Łódzkim jako studenci i asystenci. Ale tylko państwo Pawłowscy pozostali “wierni” Łodzi i jej uniwersytetowi przez cały okres ich twórczości naukowej.

Począwszy od roku 1948 rozpoczyna się okres niekorzystny dla wolności nauki, a tym samym dla filozofii. Ta niekorzystna tendencja nasiliła się jeszcze, po odejściu z funkcji rektora T. Kotarbińskiego (1949). Niektórzy uczeni przenoszą się do Warszawy, inni odchodzą w sposób naturalny (B. Bornstein – 1948 , S. Hessen – 1950), jeszcze inni (W. Wąsik) są odsyłani na przymusową emeryturę. W efekcie w roku akademickim 1949/1950 funkcjonowały trzy katedry filozoficzne: Katedra Filozofii (T. Kotarbiński), Katedra Teorii Poznania, Logiki i Metodologii Nauk, Katedra Historii Filozofii w Polsce a także Katedra Estetyki. Ta ostatnia została przekształcona wkrótce w Katedrę Historii Sztuki. W roku 1950 zaprzestano rekrutacji na studia filozoficzne w UŁ (przywrócono ją dopiero w 1967). Dalsze przekształcenia doprowadziły do powstania Katedry Historii Filozofii (1954 – 1956 Katedra Historii Filozofii i Myśli Społecznej), która stała się, poza Katedrą Logiki, jedyną katedrą z zakresu nauk filozoficznych. Ten “złoty okres” filozofii w UŁ kończy ostatecznie i niejako symbolicznie odejście z łodzi Tadeusza i Janiny Kotarbińskich, co miało miejsce w 1952 roku. Rok poprzedni (1951) był rokiem I Kongresu Nauki Polskiej i wiązał się z oficjalnym podjęciem hasła przebudowy całej nauki, na podstawie ideologii marksistowskiej, w jej ówczesnej wersji stalinowskiej. W tym okresie nastąpiła likwidacja studiów filozoficznych w łodzi, zaś zajęcia z przedmiotów filozoficznych ograniczone były do usługowych zajęć z logiki. Prowadzili je w UŁ młodzi badacze: Ija Lazari – Pawłowska, Tadeusz Pawłowski i Jan Gregorowicz. Obowiązkowymi stały się zaś w tym okresie przedmioty ideologiczne. Były one wykładane przez pracowników Katedry Podstaw Marksizmu – Leninizmu i placówek ideologicznych o pokrewnym charakterze.

  Te niekorzystne zjawiska uległy pewnym zmianom dopiero po październiku 1956 roku. Okres ten oznacza pewne osłabienie presji ideologicznej, choć przed 1989 było ona zawsze – w mniejszym lub większym stopniu- zauważalna. Począwszy od roku akademickiego 1957/1958 funkcjonowały w UŁ: Katedra Filozofii (1957 – 1964 kierownik Władysław Krajewski, 1964 – 1969 Stefan Amsterdamski ) i Katedra Logiki (J. Gregorowicz). Łódzkie środowisko filozoficzne gromadziło się także w Oddziale Łódzkim Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, który powstał w 1956 roku. W Katedrze Logiki prowadzono wówczas badania z zakresu metodologii nauk przyrodniczych, humanistycznych i prawnych oraz z zakresu etyki. Wśród pracowników Katedry Filozofii dominowały zainteresowania z zakresu filozofii nauki oraz badania nad historią filozofii nowożytnej i współczesnej, głównie francuskiej i niemieckiej. Schyłek lat sześćdziesiątych (1967) wiąże się z przywróceniem w UŁ studiów filozoficznych reaktywowanych dzięki staraniom S. Amsterdamskiego. Studia te początkowo funkcjonowały jako drugi kierunek, zaś po zmianach programowych w roku 1990 mogły być już podejmowane jako pierwszy kierunek.

  Ważnym doświadczeniem dla środowiska filozoficznego był marzec 1968 roku. Wydarzenia zwane marcowymi wiązały się z represjami wobec środowisk naukowych. Dotknęły one także osoby zatrudnione w placówkach filozoficznych. Ofiarą czystek stał się m.in. ówczesny dziekan Wydziału Filozoficzno – Historycznego i zarazem kierownik Katedry Filozofii Stefan Amstardamski, który został usunięty z UŁ. Represje dotknęły także kilku innych pracowników Katedry Filozofii i Katedry Logiki (Adam Nowaczyk, Aleksander Orłowski, Załma Puterman). Należy podkreślić, że wspomniane represje były “dziełem” osób spoza ówczesnego rodowiska filozoficznego UŁ. Nowym kierownikiem Katedry Filozofii został (Ryszard Panasiuk. Przyszło mu kierować tą placówką, aż do odejścia na emeryturę w roku 2001. Schyłek lat sześćdziesiątych (1967) wiąże się z przywróceniem w UŁ studiów filozoficznych, zaś rok 1971 przynosi zmiany w strukturze organizacyjnej placówek filozoficznych Uniwersytetu Łódzkiego. W tym to roku powołano Instytut Filozofii, którego pierwszym dyrektorem został J. Gregorowicz, zaś jego zastępcą R. Panasiuk. Ten ostatni pełnił z kolei funkcję dyrektora od roku 1975 do 1981, kiedy to Instytut Filozofii UŁ uległ rozwiązaniu. W skład ówczesnego Instytutu Filozofii wchodziły początkowo 3 zakłady: Zakład Filozofii Marksistowskiej (kierownik R. Panasiuk), Zakład Logiki i Metodologii Nauk (kierownik J. Gregorowicz), Zakład Etyki (kierownik I. Lazari -Pawłowska). W roku 1977 powołano ponadto Zakład Estetyki, którego kierownikiem został Tadeusz Pawłowski. Lata siedemdziesiąte charakteryzowały się znacznym ożywieniem kontaktów zagranicznych ze środowiskami filozoficznymi Europy zachodniej, zwłaszcza Francji (Lyon, Nantes) oraz Niemiec (Giessen). Wielu uczonych, reprezentujących te ośrodki, gościło w Łodzi i prezentowało odczyty na posiedzeniach zakładów lub OŁ PTF.

  Scharakteryzowana wyżej struktura przetrwała do roku 1981, kiedy to zlikwidowano Instytut Filozofii, zaś wchodzące w jego skład zakłady przekształciły się w samodzielne katedry. Były to:

 Katedra Filozofii (kierownik: 1981- 2001 R. Panasiuk). W skład katedry wchodziły zakłady: początkowo Filozofii Nowożytnej (kierownik R. Panasiuk), Filozofii XX wieku (kierownik Wiesław Gromczyński), Filozofii Nauki (kierownik Barbara Tuchańska). Nadto w 1995 powołano Zakład Filozofii Języka (kierownik Adam Nowaczyk).

 Katedra Logiki i Metodologii Nauk (kierownicy: 1981 – 1991 J. Gregorowicz, od 1991 Grzegorz Malinowski)

 Katedra Etyki ; (kierownicy: 1981 – 1991 I. Lazari – Pawłowska, 1991 – 2000 Józef Piórczyński, od 2000 Andrzej M. Kaniowski).

 Katedra Estetyki (kierownicy: 1981 – 1994 T. Pawłowski, od 1994 Grzegorz Sztabiński).

  Należy zauważyć, że wprowadzenie stanu wojennego w dniu 13 grudnia 1981 związane było z represjami wobec niektórych pracowników, reprezentujących środowisko filozoficzne (internowani byli: Włodzimierz Gromiec i Wiktor Niedźwiedzki). W okresie stanu wojennego i bezpośrednio po nim nie nasiliła się jednak znacząco – w środowisku łódzkim- presja ideologiczna. Zupełny zanik tejże nastąpił jednak dopiero po roku 1989.

 Wskazana powyżej struktura organizacyjna przetrwała do roku 2001, kiedy to z dniem 1 października powołany został Instytut Filozofii UŁ. W jego skład weszły dotychczas istniejące katedry, przy czym Katedra Filozofii uległa podziałowi na 3 katedry i 1 zakład. Problematyka badawcza i aktualna organizacja: zob. Struktura Instytutu.

prof. dr hab. Ryszard Kleszcz